از شایعه تا واقعیت: آیا مردان به خاطر کروموزم Y در خطر انقراضاند؟
کروموزوم Y که نقش تعیینکنندهای در جنسیت نر در انسان و بسیاری از پستانداران دارد، سالهاست موضوع بحثهای علمی و رسانهای است. اما آیا مردان در خطر انقراض قرار دارند؟
کوچک بودن این کروموزوم و از دست دادن تدریجی ژنهای آن، برخی دانشمندان را به این نتیجه رسانده بود که شاید در آیندهای دور، مردان با خطر انقراض روبهرو شوند. اما یافتههای جدید، تصویر متفاوتتری از سرنوشت این کروموزوم ارائه میدهد.
کروموزوم Y حدود ۱۶۶ میلیون سال پیش از یک جفت کروموزوم معمولی یا اتوزوم تکامل یافت. در آن زمان، اندازهای نزدیک به کروموزوم X داشت و بیش از ۱۴۰۰ ژن را در خود جای میداد. با این حال، به دلیل ناتوانی در انجام تبادل ژنتیکی یا نوترکیبی با کروموزوم X، ژنهای آن بهتدریج کاهش یافتند. این روند باعث شد Y به کوچکترین کروموزوم انسان تبدیل شود.
امروزه، کروموزوم Y انسان تنها حدود ۵۵ ژن فعال دارد، در حالی که کروموزوم X بیش از ۹۰۰ ژن را حفظ کرده است. همین تفاوت چشمگیر، زمینهساز نگرانیهایی شد. برخی پژوهشگران، از جمله جنی گریوز، بر اساس نرخ اولیه از دست رفتن ژنها پیشبینی کردند که کروموزوم Y ممکن است طی ۴.۶ تا ۱۱ میلیون سال آینده بهطور کامل ناپدید شود؛ فرضیهای که به معنای پایان تولید طبیعی مردان تعبیر میشد.
با این حال، مطالعات جدیدتر این سناریو را به چالش کشیدهاند. پژوهشهای مقایسهای روی کروموزوم Y انسان، شامپانزه و میمون رزوس که از سال ۲۰۱۰ به بعد انجام شده، نشان میدهد از حدود ۲۵ میلیون سال پیش، روند کاهش ژنها تقریباً متوقف شده و در این بازه تنها یک ژن از دست رفته است. پژوهشگرانی مانند جنیفر هیوز و دیوید پیج از مؤسسه وایتهد تأکید دارند ژنهای باقیمانده روی Y تحت فشار انتخابی قوی قرار دارند و به همین دلیل پایدار ماندهاند.
تکمیل توالی کامل کروموزوم Y انسان در سال ۲۰۲۳ توسط کنسرسیوم Telomere-to-Telomere نیز این دیدگاه را تقویت کرده است. این پروژه نشان داد ساختارهای تکراری ویژهای روی کروموزوم Y وجود دارد که به حفظ ژنهای کلیدی کمک میکند. چنین ساختارهایی میتوانند مانعی در برابر دژنراسیون بیشتر باشند.
شواهدی از دنیای حیوانات نیز به این بحث ابعاد تازهای داده است. در برخی گونههای جوندگان، مانند موش خاردار آمامی در ژاپن، کروموزوم Y بهطور کامل از بین رفته، اما گونه همچنان به حیات خود ادامه داده است. در این موارد، ژنهای تعیینکننده جنسیت نر به کروموزومهای دیگر منتقل شده یا ژنهای جایگزین وظیفه تعیین جنسیت را بر عهده گرفتهاند. این یافتهها نشان میدهد حتی در صورت تغییرات اساسی، سازوکارهای تکاملی میتوانند راهحلهای جدیدی ایجاد کنند.
